4) وفادارى به تعهداتى که انسان با خدا و خلق خدا دارد
وقتى انسان این دنیا را سراى زراعت و عمل دانسته و سراى آخرت را سراى محصول و عکس العمل تلقى کند, سعى در انجام تعهدات الهى که همان حفظ واجبات و ترک محرمات است, دارد(60) و به تعهداتى که با بندگان خدا, منعقد مى کند, پایبند خواهد بود ولو مسلمان نباشند.(61)
5) استکبار ستیزى و پرهیز از زورمدارى و زرمحورى(62)
6) صلابت و صراحت(63)
7) تبیین آداب معاشرت
از جمله سفارشات امام(ع) در این محور, آن است که انسان آنچه براى خود مى پسندد, باید براى دیگران نیز بپسندد و آنچه براى خود ناروا مى داند, براى دیگران نیز ناروا بداند و ستم نکرده و نیکى کند; همان طورىکه دوست دارد به او ستم نگردد و نیکى بشود, باید در برابر دیگران کظم غیظ داشته باشد و با نرمى و حسن ظن با دیگران رفتار کند.
امام(ع) در جاى دیگر, ضمن بیان ارزش هاى واقعى براى یک دوست خوب, صفات یکى از یاران(64) خود را به عنوان یک دوست خوب, این گونه توصیف مى فرماید:
کان لى فیما مضى اخ فى الله, وما یعظمه فى عینى صغر الدنیا فى عنیه و کان خارجا من سلطان بطنه, فلا یشتهى ما لا یجد ولا یکثر اذا وجد, وکان اکثر دهره صامتا, فان قال بذ القائلین ونقع غلیل السائلین وکان ضعیفا مستضعفا....(65)
امام(ع) در این کلام شریف, ارزش هایى را که قابل دوستى و برقرارى ارتباط با صاحب آن ارزش مى باشند, دسته بندى فرموده است:
1. کوچکى دنیا در چشم;
2. پرهیز از شکم پرستى;
3. نه به آنچه نداشت, گرایش داشت و نه در مصرف آنچه مى یافت, زیاده روى مى کرد;
4. سکوت در اکثر عمر و در هنگام سخن, سخن ور و پاسخ دهنده پرسش پرسش گران;
5. به ظاهر ناتوان و مستضعف و در برخورد, جدى, چون شیر بیشه در خروش و چون مار بیابان در حرکت;
6. طرح برهان, تنها در نزد قاضى و دادگاه صالحه;
7. عدم سرزنش دیگران, قبل از شنیدن عذر آنها;
8. عدم شکوه در مقابل درد, مگر پس از تندرستى و بهبودى;
9. عمل به آنچه مى گفت و نگفتن آنچه عمل نمى کرد;
10. در هنگام پیشى گرفتن سخن بر او, در سکوت مغلوب نمى گردید;
11. آزمندى بیشتر بر شنیدن تا گفتن;
12. مخالفت با خواسته هاى نفس, در مواقعى که بر سر دو راهى قرار مى گرفت.
در پایان حضرت(ع) مى فرماید:
فعلیکم بهذه الخلائق فالزموها و تنافسوا فیها فان تستطیعوها فاعلموا ان اخذ القلیل خیر من ترک الکثیر;(66) پس بر شما باد که با روى آوردن به این گونه ارزش هاى اخلاقى, در کسب آنها با یکدیگر رقابت کنید, و اگر نتوانستید, بدانید که به دست آوردن برخى از آن ارزش هاى اصلاحى, بهتر ازرها کردن همه آنهاست.
8) تبیین ارزش هایى که انسان را در جهت هماهنگى با اهداف آفرینش قرار مى دهد
حضرت(ع) در خطبه اى معروف به خطبه (غرا) که از خطبه هاى شگفت آور امام(ع) خوانده شده است,(67) بعد از بیان صفات الهى و سفارش به پرهیز کارى و بعد از تبیین ماهیت دنیا و رستا خیز, به اوصاف احوال بندگان خدا پرداخته و ارزش هاى ذیل را در جهت هماهنگى انسان با اهداف آفرینش معرفى مى نماید:
1. گام برداشتن در راه صحیح و صراط مستقیم;
2. تلاش در جهت کسب رضاى خداوند;
3. عشق به سبقت در جهت نیکوکارى;
4. تلاش در جهت کسب تقواى الهى و پروا داشتن از خداوند;
5. تقویت روحیه عذر خواهى و اعتراف به خطاها;
6. تلاش در جهت پیمودن راه راهنمایان الهى;
7. تلاش در جهت طهارت باطن; 8. علم در جهت آبادانى براى آخرت.(68)
9) تبیین سایر ارزش ها و ضد ارزش ها
اگر بخواهیم تنها به بیان ارزش ها از دیدگاه نهج البلاغه بپردازیم, نیازمند پژوهش وکندوکاو جدى هستیم, که از طاقت این مختصر خارج است. لذا در این بخش, تنها به ذکر برخى دیگر از ارزش هایى که حضرت(ع)در موارد متعدد متذکر شده است, بسنده مى کنیم:
همسویى فکرى ـ رفتارى با خاندان پیامر اکرم(ص) (انظروا اهل بیت نبیکم فالزموا سمتهم...);(69)
راستى و صداقت: نامه 20, خطبه ;174
حق گرایى: نامه هاى 53 و ;17
قاطعیت: نامه ;63
تواضع و فروتنى: خطبه 20 و نامه هاى 53 و ;50
واقع بینى: خطبه هاى 150 و ;121
وفا: خطبه234.
هجرت: حکمت 41 و نامه ;64
همت: نامه ;44
هوشیارى: نامه هاى 48 و ;38
نشاط: نامه 57 و خطبه ;53
نصیحت: خطبه ;53
نماز: خطبه هاى 53 و ;234
مساوات: نامه ;58
مدارا: خطبه 313 ونامه ;69
کار و کوشش: نامه 21 و حکمت ;175
متانت: نامه هاى 54 و ;53
تعقل: حکمت ;165
فرصت یابى: حکمت 183 و خطبه ;189
فداکارى: خطبه هاى 196 و ;112
شهادت طلبى: خطبه ;184
شجاعت: حمکت ;290
شرح صدر: نامه ;53
عدالت: خطبه ;163
صراحت: خطبه ;214
عیب جویى: حکمت ;350
پرحرفى: خطبه 191 و حکمت ;350
اختلاف: خطبه ;112
اختناق و استبداد: حکمت 206 و نامه ;53
تفاخر: حکمت 390 و خطبه ;207
تحریف: خطبه هاى 41, 152, ;150
ستم و تجاوز وجفا: خطبه 205 و نامه هاى 19, 45, 51, ;53
جهل و کینه توزى: حکمت ;163
ریاست طلبى: خطبه ;201
ریاکارى: خطبه ;201
رشوه خوارى: خطبه هاى 32 و ;206
زورگویى: خطبه ;130
سعایت: خطبه ;37
سستى: حکمت ;231
شکم بارگى: حکمت 103 و خطبه ;34
سودجویى: خطبه هاى 3, 56 و نامه ;45
شخصیت زدگى: خطبه ;192
شرک: نامه هاى 16 و ;19
شک: خطبه هاى 113 و ;177
شهوت: حکمت 707 و خطبه ;108
غرور: حکمت;283
غفلت: خطبه هاى 108 و ;109
لجاجت: نامه ;73
ناامیدى: خطبه ;185
نفاق: خطبه هاى 13, 50, 175, ;214
نژادپرستى: خطبه هاى 147, ;234
هوس: خطبه 196 و نامه ;13
هرزگى: خطبه ;191
حسادت: نامه هاى 28, ;62 خطبه هاى 133, 168 و 234.